Czym są schematy ?
Schematy to wzorce, które zaczynają się tworzyć w dzieciństwie i przewijają się przez całe nasze życie. Schematy oddziałują na procesy poznawcze, emocje, wspomnienia, postrzeganie/interpretowanie tego, czego doświadczamy i interakcje z innymi ludźmi. Każdy człowiek cechuje się słabszymi lub silniejszymi schematami (pojedynczym schematem lub kombinacją kilku). Na przestrzeni lat mogą one ulegać wahaniom w zależności od sytuacji życiowej danej osoby, jej mechanizmów radzenia sobie i wzorów interpersonalnych. W momencie gdy uruchamia się jakiś nieadaptacyjny schemat, mogą pojawić się silne emocje np. lęk, złość, smutek, poczucie winy, osamotnienie.
Jak powstają schematy ?
Schematy powstają wskutek niezaspokojenia podstawowych potrzeb emocjonalnych w dzieciństwie.
Wyróżniono pięć podstawowych potrzeb emocjonalnych człowieka:
Bezpieczne przywiązanie do innych (obejmuje: bezpieczeństwo, opiekę, troskę i akceptację).
Autonomia, kompetencja i poczucie tożsamości.
Wolność wyrażania prawdziwych potrzeb i emocji.
Spontaniczność i zabawa.
Realistyczne granice i samokontrola.
Niezaspokojenie tych potrzeb w adaptacyjny sposób w dzieciństwie wpływa na powstawanie schematów z którymi w miarę dorastania radzimy sobie w różny sposób (artykuł: sposoby radzenia sobie ze schematami).
Jeffrey Young wraz ze współpracownikami wyróżnił 18 schematów:
1.Opuszczenie /Niestabilność Więzi
Ten schemat dotyczy ciągłego oczekiwania, że osoby z którymi jesteśmy związani odejdą, bliskie związki się po jakimś czasie rozpadną. Przekonaniem które jest wiodące w tym schemacie to postrzeganie ludzi jako nieprzewidywalnych i skłonnych do odrzucenia.
Źródłem tego schematu może być brak bezpiecznej więzi w dzieciństwie (nieobecność rodziców, nie interesowanie się dzieckiem lub przeciwnie - nadopiekuńczość).
2. Nieufność/ Skrzywdzenie
Przekonanie o tym, że ludzie "mnie wykorzystują, celowo zranią, oszukają, zdradzą lub zmanipulują". W związku z tym osoby posiadające ten schemat są w ciągłej gotowości na atak.
Za powstanie tego schematu odpowiadają takie doświadczenia jak: przemoc w rodzinie, kary, upokarzanie.
3. Emocjonalna deprywacja
Osoba posiadająca ten schemat ma poczucie, że jej podstawowe potrzeby emocjonalne nie zostaną zaspokojone (np. dlatego, że są dla innych nieważne).
Trzy najczęstsze formy deprywacji emocjonalnej to:
Deprywacja potrzeby troski: brak ciepła, uwagi, bliskości, czułości.
Deprywacja potrzeby empatii: brak zrozumienia, słuchania, zwierzania się oraz dzielenia się swoimi uczuciami.
Deprywacja potrzeby ochrony: brak wsparcia, przewodnictwa innych osób (wskazanie kierunku działania).
Schemat ten powstaje, gdy rodzice byli nieobecni, chłodni emocjonalnie, nie dbali wystarczająco o potrzeby dziecka (troski, empatii, ochrony).
4. Wadliwość/Wstyd
Osoba posiadająca ten schemat ma poczucie, że jest niepełnowartościowa, zła, niechciana, gorsza, wadliwa. Jest przekonana, że jeśli ludzie dowiedzieliby się jaka jest naprawdę, to odwróciliby się od niej. W związku z negatywnym obrazem siebie jest bardzo wrażliwa na ocenę innych, przywiązuje duża wagę do błędów, które popełnia. Przekonanie o swojej wadliwości często wywołuje głęboki wstyd. Wady te mogą być ukryte (np. egoizm, gniewne impulsy, głupota) lub jawne (np. nieatrakcyjny wygląd, niezręczność w sytuacjach społecznych).
Źródło: Rodzice/inni dorośli lub rówieśnicy byli bardzo krytyczni/wyśmiewający.
5. Izolacja społeczna/Wyobcowanie
W tym schemacie charakterystyczne jest poczucie jednostki, że jest odizolowana od reszty świata, odmienna od innych ludzi, nie czuje się częścią żadnej społeczności.
Przyczyną powstania tego schematu może być wczesne doświadczenie odmienności dziecka lub jego rodziny od otoczenia.
6. Zależność/Niekompetencja
Osoba posiadająca ten schemat uważa, że nie jest w stanie sama poradzić sobie z codziennymi obowiązkami, podjąć dobrej decyzji, potrzebuje pomocy ze strony innych (czuje się bezradna, gdy ma sama coś zrobić).
U źródła tego schematu leży zazwyczaj nadmierna opiekuńczość rodziców, wyręczanie lub krytykowanie wyborów dziecka.
7. Podatność na Zranienie lub Zachorowanie
Odczuwanie silnego lęku przed nieuchronna katastrofą, która może nastąpić w każdej chwili. Lęk ten dotyczy najczęściej obszarów zdrowia (zawał serca, AIDS), katastrofy emocjonalnej (popadnę w szaleństwo), katastrofy zewnętrznej (katastrofa samolotu, ofiara napadu).
Źródłem tego schematu może być zamartwiający się rodzic, pokazujący dziecku świat jako coś niebezpiecznego i nieprzewidywalnego.
8. Uwikłanie Emocjonalne/ Nie w Pełni Rozwinięte Ja
Ten schemat przejawia się nadmiernym zaangażowaniem w relacje z jedną lub kilkoma osobami (często z rodzicem). Relacje te rozwijają się kosztem autonomii i prawidłowego rozwoju społecznego. W takiej relacji może wystąpić takie przekonanie: "nie przetrwam bez tej drugiej osoby i potrzebuje jej nieustannego wsparcia", co przejawia się również realizacją celów i potrzeb drugiej osoby bez uwzględnienia swoich.
Schemat ten może się pojawić w wyniku nadmiernie kontrolującej/opiekuńczej postawy rodziców wobec dziecka, która nie pozwala na rozwijanie własnej tożsamości.
9. Porażka
Osoba pod wpływem tego schematu jest przekonana, że nie jest w stanie osiągnąć tak dużo jak inni, porównując się do otoczenia uważa się za osobę niekompetentną w obszarze osiągnięć (edukacja, praca).
Przyczyną powstania tego schematu może być doświadczanie braku wsparcia w dążeniu do celu lub krytyczna i wymagająca postawa rodziców.
10. Roszczeniowość/Wielkościowość
Charakterystyczne w tym schemacie jest przekonanie, że "jestem lepszy o innych ludzi i w związku z tym nie obowiązują mnie powszechnie ustalone zasady". Osoby z tym schematem czuje, że może robić to co chce i kiedy chce, nie uwzględniając przy tym okoliczności i innych ludzi.
Źródłem tego schematu może być brak granic w dzieciństwie, traktowanie przez rodziców w sposób uprzywilejowany.
11.Niedostateczna Samokontrola/Samodyscyplina
W tym schemacie występują trudności z tolerowaniem frustracji, utrzymywaniem samokontroli i hamowaniem nadmiernej ekspresji emocji i impulsów. Częstą strategią jest unikanie nieprzyjemnych lub niekomfortowych sytuacji (bólu, wysiłku, odpowiedzialności).
Przyczyną powstania tego schematu może być brak modelowania przez rodziców samokontroli i stawiania adekwatnych granic, które są konieczne do tego, by dziecko czuło się bezpieczne.
12.Podporządkowanie się
Ten schemat wiąże się z podporządkowaniem się woli innych osób, aby uniknąć negatywnych konsekwencji (złość, odrzucenie). Często oznacza to stłumienie swoich emocji i potrzeb.
Źródłem tego schematu może być doświadczenie w dzieciństwie bardzo dużej kontroli ze strony rodziców/opiekunów.
13. Samopoświęcenie
Schemat przejawia się w poświęcaniu swoich potrzeb na rzecz innych osób. Koncentracja na własnych potrzebach jest okupiona poczuciem winy, dlatego częstym postępowaniem jest przedkładanie potrzeb innych nad własne.
Źródłem schematu samopoświęcenia może być doświadczenie w dzieciństwie odpowiedzialności za samopoczucie jednego lub obojga rodziców.
14. Poszukiwanie Aprobaty i Uznania
Uzależnienie własnej wartości od opinii innych. Rezygnacja z rozwoju osobistego i własnych potrzeb, by być dobrze odebranym. Czasami prowadzi to do nadmiernego pragnienia posiadania określonej pozycji społecznej, urody itp., które dają poczucie podziwu i uznania.
Ten schemat rozwija się, gdy rodzice nie zaspokajają podstawowej potrzeby dziecka - bezwarunkowej miłości i akceptacji (miłość warunkowa - gdy spełniasz oczekiwania), narzucają własne zadanie na temat tego, co jest dobre według nich a co nie.
15. Negatywizm/Pesymizm
Dostrzeganie wyłącznie negatywnych stron danej sytuacji (nawet jeśli teraz jest dobrze, to za chwilę to się skończy). W tym schemacie dominuje przekonanie, że prędzej czy później coś pójdzie źle, co wiąże się z ciągłym zamartwianiem, czujnością i trudnością w podejmowaniu decyzji.
Zazwyczaj źródłem schematu jest "zamartwiająca postawa" rodziców (pełna niepokoju co się wydarzy).
16. Zahamowanie Emocjonalne
Przekonanie o tym, że nie powinienem wyrażać swoich emocji, ponieważ ich pokazywanie skrzywdzi inne osoby lub będzie powodem do wstydu (co jeszcze obniży moją wartość).
Schemat może mieć swoje źródło w negatywnych reakcjach rodziców na spontaniczne wyrażanie emocji przez dziecko (np. kara za wyrażanie złości, smutku).
17. Nadmierne Wymagania/Nadmierny Krytycyzm
To przekonanie o tym, że nigdy nie będę wystarczająco dobry, w związku z tym ciągle staram się jeszcze bardziej. Pod wpływem tego schematu jednostka podejmuje bardzo duże wysiłki, by uniknąć krytyki (dążąc do osiągnięcia swoich wysokich wymagań). Konsekwencją takiej postawy jest perfekcjonizm, sztywne zasady, nadmierne zaabsorbowanie czasem i wydajnością oraz bardzo duży krytycyzm wobec siebie i innych.
Ten schemat wiąże się z krytyczną wymagająco postawą rodzica lub presją otoczenia by mieć wybitne osiągnięcia.
18. Bezwzględna Surowość
Schemat ten dotyczy przekonania o tym, że za popełnione błędy należy się kara. Charakteryzuje się to krytyczną postawą wobec siebie i innych, nie wybaczającą nawet drobnych "błędów".
Źródłem tego schematu może być bardzo wymagająca, ukierunkowana na osiągnięcia, krytyczna postawa rodziców i system wychowawczy oparty na karach.
Piśmiennictwo:
Arntz A., Jacob G. Terapia schematów w praktyce. Praca z trybami schematów. Sopot: GWP; 2016.
Young J.E., Klosko J.S., Weishaar M.E. Terapia Schematów. Przewodnik praktyka. Sopot: GWP; 2015.
Young J.E., Klosko J.S., Program zmiany sposobu życia. Uwalnianie się od pułapek psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Zielone Drzewo; 2012.
