Gdy w dzieciństwie i okresie dojrzewania nasze podstawowe potrzeby są niezaspokojone (poczucie bezpieczeństwa, akceptacji, opieki, autonomii, swobodnej autoekspresji, spontaniczności i zabawy oraz realistycznych granic) mogą wykształcić się u nas różne schematy (zobacz listę schematów). W sytuacji zagrożenia wszystkie organizmy posługują się trzema podstawowymi reakcjami: walka, ucieczka i znieruchomienie. Odpowiadają one trzem stylom radzenia sobie ze schematami: nadmiernej kompensacji (walka), unikaniu (ucieczka) i podporządkowaniu (znieruchomienie). By móc przetrwać trudne sytuacje dziecko próbuje radzić sobie poprzez podporządkowanie się, unikanie lub nadmierną kompensację. W obliczu zagrożenia może reagować kombinacją tych trzech sposobów, zazwyczaj robiąc to nieświadomie, instynktownie wybierając dany sposób działania. To, jaki styl radzenia stosujemy jest zależne od naszego temperamentu i od tego jakie zachowania zaobserwowaliśmy u swoich rodziców, ponieważ uczymy się poprzez modelowanie (obserwacje zachowań).
Elementem wyzwalającym schemat jest zagrożenie, frustracja podstawowej potrzeby emocjonalnej oraz towarzyszące temu emocje, na które dana osoba reaguje stosując jeden ze stylów rodzenia sobie. W dzieciństwie dany styl był adaptacyjny, czyli działał, ale w miarę dorastania staje się on nieadaptacyjny, ponieważ przyczynia się do utrwalenia schematu (mimo tego, że nasza sytuacja się zmienia i możemy działać w inny sposób to wybieramy stary, dobrze znany, ponieważ tego się nauczyliśmy jako dzieci).
Stosując podporządkowanie jednostka postępuje w taki sposób jakby dany schemat był prawdą o niej i podporządkowuje się związanym z nim wzorcom zachowań (np. podporządkowuje się potrzebom innych ludzi, może to wiązać się z akceptowaniem niewłaściwego/przemocowego traktowania, braniem na siebie cudzych obowiązków i trudnością w stawianiu granic). Często stosując tą strategię może czuć się smutna, przygnębiona, winna lub zła na samą siebie, ma trudność by określić swoje potrzeby.
By lepiej zrozumieć strategię podporządkowania możemy prześledzić ją na przykładzie: Osoba, która doświadczyła w dzieciństwie wiele krytyki ze strony ważnych dla niej osób (co wiąże się z powstaniem schematu Wadliwości/Wstydu) przyjmując strategię podporządkowania wobec tego schematu wybiera krytycznych i odrzucających partnerów/przyjaciół i krytykuje sama siebie. W tej strategii pojawiają się myśli, uczucia i zachowania, które są powtórką tego, co już przeżywała: myśli w schemacie wadliwości: "Jestem beznadziejny/a"; "Coś jest ze mną nie tak", "Muszę być czujny/a, by nie wyszło na jaw jaki/a jestem naprawdę". Uczucia w schemacie wadliwości: wstyd, lęk, napięcie. Zachowanie potwierdzające "wadliwość": otaczam się "osobami skłonnymi do krytyki".
Osoba stosująca unikanie odsuwa od siebie sytuacje społeczne i/lub emocje, wycofując się z kontaktów z ludźmi, nadużywając środków tłumiących emocje (np. alkohol, marihuana, leki uspokajające) i przejawiając inne zachowania unikające. Unikanie pomaga danej osobie zdystansować się do trudnych przeżyć emocjonalnych, ponieważ unika aktywacji schematu (np. stroniąc od bliskich relacji lub wyzwań w pracy).
W przypadku unikania schematu wadliwości można przypuszczać, że w myśleniu pojawi się coś w rodzaju: "Nie będę się narzucać innym / lubię sam spędzać czas" (bo ludzie mogliby zobaczy, że coś ze mną nie tak), emocje: uczucie dyskomfortu, jeśli ktoś próbuje się zbliżyć; zachowanie: wycofanie, unikanie bliższych relacji, trzymanie innych na dystans.
Nadmierna kompensacja oznacza walkę ze schematem poprzez myślenie, czucie, działanie i wchodzenie w relacje w taki sposób, jakby prawdą było przeciwieństwo schematu. Osoba stosując tą strategię stara się jak najbardziej różnić się od dziecka, którym była, kiedy schemat powstawał (np. jeśli jako dziecko była podporządkowana to jako dorosły nie uznaje żadnego autorytetu; jeśli jako dziecko była nadmiernie kontrolowana, teraz sama kontroluje i odrzuca wszelkie formy wpływu).
W przypadku nadkompensacji schematu wadliwości, gdy jako dziecko dana osoba czuła się bezwartościowa, jako dorosła stara się być doskonała, perfekcyjna a nawet krytyczna wobec innych ludzi. Taka osoba sprawia wrażenie, że nie ma sobie nic do zarzucenia, ale w głębi siebie jednak czuje, że w każdej chwili może wyjść na jaw jej bezwartościowość "to jaka jest naprawdę".
Nadmierna kompensacja z pozoru wydaje się zdrową formą radzenia sobie ze schematem, jednak w rzeczywistości mija się z celem, ponieważ w efekcie służy utrwalaniu schematu a nie jego osłabieniu. Zachowujemy się tak, jakby schemat nie był prawdą, ale gdy np. w schemacie Deprywacji Emocjonalnej przyjmiemy postawę roszczeniową mówiąc, że wszystko nam się należy to odsuwamy od siebie ludzi i nie otrzymujemy wsparcia, co z kolei potwierdzi nam przekonanie wynikające ze schematu "jestem nieważny, mogę liczyć tylko na siebie".
Podsumowując w zależności od sytuacji stosujemy różne style radzenia sobie, które w dzieciństwie miały swoje zastosowanie, ale w dorosłym życiu mogą nam szkodzić.
Piśmiennictwo:
Young J.E., Klosko J.S., Weishaar M.E. Terapia Schematów. Przewodnik praktyka. Sopot: GWP; 2015.
Jacob G., van Genderen H., Seebauer L. Emocjonalne pułapki przeszłości. Jak przełamać negatywne wzorce zachowań? Sopot: GWP; 2019.
